Đột quỵ là gì? Tổng quan về tai biến mạch máu não

Đột quỵ, hay còn gọi là tai biến mạch máu não, là một tình trạng y tế cực kỳ nguy hiểm xảy ra khi dòng máu nuôi dưỡng não bị gián đoạn đột ngột. Khi thiếu oxy và dưỡng chất, các tế bào não bắt đầu chết chỉ trong vài phút. Đây là một cuộc chạy đua với thời gian, bởi mỗi giây phút trôi qua đều có thể làm tăng mức độ tổn thương não, dẫn đến các di chứng nặng nề như liệt, mất khả năng nói, suy giảm trí nhớ, thậm chí tử vong.

Phân loại đột quỵ: Thiếu máu cục bộ và Xuất huyết não

Về cơ bản, đột quỵ được chia thành hai loại chính với cơ chế gây bệnh hoàn toàn khác nhau. Việc xác định đúng loại đột quỵ là yếu tố then chốt để bác sĩ đưa ra phương pháp điều trị phù hợp và kịp thời.

• Đột quỵ do thiếu máu cục bộ (Nhồi máu não): Đây là loại phổ biến nhất, chiếm khoảng 85% tổng số ca. Nguyên nhân là do một cục máu đông làm tắc nghẽn động mạch, ngăn cản máu đến nuôi não.
• Đột quỵ do xuất huyết não (Chảy máu não): Loại này ít gặp hơn nhưng thường nguy hiểm hơn. Nó xảy ra khi một mạch máu trong não bị vỡ, khiến máu tràn vào các mô não, gây tổn thương và tăng áp lực nội sọ.

Bảng so sánh nhanh 2 loại đột quỵ chính

Để dễ hình dung, dưới đây là bảng so sánh ngắn gọn hai dạng đột quỵ chính dựa trên các tiêu chí quan trọng.

Tiêu chí	Đột quỵ thiếu máu cục bộ	Đột quỵ xuất huyết não
Cơ chế	Tắc nghẽn mạch máu não	Vỡ mạch máu não
Nguyên nhân chính	Cục máu đông, mảng xơ vữa	Tăng huyết áp, phình động mạch
Tỷ lệ	Khoảng 85%	Khoảng 15%

Nguyên nhân và các yếu tố nguy cơ chính gây đột quỵ

Đột quỵ không xảy ra một cách ngẫu nhiên. Nó là kết quả của sự tích tụ nhiều yếu tố nguy cơ theo thời gian, một số chúng ta có thể kiểm soát và một số thì không. Hiểu rõ các yếu tố này là bước đầu tiên và quan trọng nhất trong việc chủ động phòng ngừa căn bệnh nguy hiểm này. Các yếu tố nguy cơ được chia thành hai nhóm chính: nhóm không thể thay đổi và nhóm có thể can thiệp, kiểm soát được thông qua lối sống và điều trị y tế.

Các yếu tố nguy cơ không thể thay đổi (Tuổi tác, Di truyền)

Dù không thể thay đổi những yếu tố này, việc nhận biết chúng giúp bạn ý thức hơn về nguy cơ của bản thân.

• Tuổi tác: Nguy cơ đột quỵ tăng lên đáng kể theo tuổi, đặc biệt là sau 55 tuổi.
• Giới tính: Nam giới có nguy cơ mắc đột quỵ cao hơn một chút so với phụ nữ ở độ tuổi trẻ và trung niên.
• Di truyền và tiền sử gia đình: Nếu trong gia đình có người thân (bố mẹ, anh chị em) từng bị đột quỵ, nguy cơ của bạn cũng sẽ cao hơn.

Các yếu tố nguy cơ có thể kiểm soát và thay đổi (Bệnh lý, Lối sống)

Đây là những yếu tố quan trọng nhất vì chúng ta hoàn toàn có thể chủ động can thiệp để giảm thiểu rủi ro.

• Tăng huyết áp: Đây là “kẻ giết người thầm lặng” và là nguyên nhân hàng đầu gây đột quỵ.
• Đái tháo đường: Lượng đường trong máu cao làm tổn thương mạch máu, tăng nguy cơ hình thành cục máu đông.
• Bệnh tim mạch: Các tình trạng như rung nhĩ, bệnh van tim có thể tạo ra các cục máu đông di chuyển lên não.
• Mỡ máu cao (Rối loạn lipid máu): Gây xơ vữa động mạch, làm hẹp lòng mạch và dễ gây tắc nghẽn.
• Hút thuốc lá: Làm tổn thương thành mạch máu và làm máu đặc lại, dễ đông hơn.
• Thừa cân, béo phì và lười vận động: Liên quan trực tiếp đến tăng huyết áp, tiểu đường và mỡ máu cao.

Dấu hiệu nhận biết đột quỵ (Bao gồm đột quỵ nhẹ)

Triệu chứng của đột quỵ luôn xuất hiện một cách đột ngột. Việc nhận biết sớm các dấu hiệu này có thể cứu sống người bệnh và giảm thiểu di chứng. Ngay cả những triệu chứng thoáng qua rồi tự hết, thường được gọi là cơn thiếu máu não thoáng qua (TIA) hay “đột quỵ nhẹ”, cũng là một dấu hiệu cảnh báo cực kỳ nghiêm trọng về một cơn đột quỵ thực sự sắp xảy ra. Đừng bao giờ chủ quan bỏ qua bất kỳ dấu hiệu nào, dù là nhỏ nhất. Hãy trang bị cho mình và người thân kiến thức nhận diện để có thể hành động kịp thời.

Quy tắc F.A.S.T: Cách nhận diện đột quỵ trong vài giây

Để giúp cộng đồng dễ dàng ghi nhớ các dấu hiệu chính của đột quỵ, các tổ chức y tế trên thế giới đã đưa ra quy tắc F.A.S.T. Đây là công cụ đơn giản nhưng vô cùng hiệu quả:

• F – Face (Khuôn mặt): Yêu cầu người bệnh cười hoặc nhe răng. Nếu một bên mặt bị xệ xuống, méo đi, đó là dấu hiệu bất thường.
• A – Arm (Cánh tay): Yêu cầu người bệnh giơ cả hai tay lên. Nếu một tay bị rơi xuống hoặc không thể giơ lên được, đó là dấu hiệu yếu liệt.
• S – Speech (Lời nói): Yêu cầu người bệnh nói một câu đơn giản. Nếu họ nói ngọng, nói lắp, không nói được hoặc nói không rõ chữ, đó là dấu hiệu rối loạn ngôn ngữ.
• T – Time (Thời gian): Nếu thấy bất kỳ dấu hiệu nào ở trên, hãy gọi cấp cứu 115 ngay lập tức. Thời gian là vàng!

Các triệu chứng đột quỵ quan trọng khác cần lưu ý

Ngoài quy tắc F.A.S.T, một số triệu chứng đột ngột khác cũng có thể là dấu hiệu của đột quỵ. Bạn cần hết sức lưu ý nếu một người đột nhiên gặp phải:

• Đau đầu dữ dội: Cơn đau đầu xuất hiện đột ngột, không rõ nguyên nhân, có thể kèm theo nôn ói, chóng mặt.
• Mất thăng bằng: Đột ngột đi lại khó khăn, loạng choạng, chóng mặt, mất phối hợp vận động.
• Rối loạn thị lực: Nhìn mờ, nhìn đôi hoặc mất thị lực đột ngột ở một hoặc cả hai mắt.
• Tê hoặc yếu: Cảm giác tê bì hoặc yếu đột ngột ở mặt, tay, hoặc chân, đặc biệt là ở một bên cơ thể.

Hướng dẫn xử trí khẩn cấp khi có người bị đột quỵ

Khi nhận thấy ai đó có dấu hiệu đột quỵ, sự bình tĩnh và hành động đúng cách của bạn trong những phút đầu tiên có thể quyết định đến tính mạng và tương lai của họ. “Thời gian vàng” trong cấp cứu đột quỵ là khoảng thời gian quý giá (thường là dưới 4.5 giờ kể từ khi khởi phát triệu chứng) mà các biện pháp điều trị có thể mang lại hiệu quả tốt nhất. Mỗi phút chậm trễ đều làm giảm cơ hội phục hồi. Vì vậy, hãy ghi nhớ những việc nên và không nên làm sau đây.

Những điều NÊN LÀM ngay lập tức trong ‘thời gian vàng’

1. Gọi cấp cứu 115 ngay lập tức: Đây là việc quan trọng nhất. Cung cấp thông tin rõ ràng về triệu chứng và thời điểm bắt đầu.
2. Ghi nhớ thời gian: Cố gắng xác định chính xác thời điểm các triệu chứng bắt đầu. Thông tin này rất quan trọng cho bác sĩ.
3. Để bệnh nhân ở tư thế an toàn: Đặt bệnh nhân nằm nghiêng về một bên nếu họ còn tỉnh, đầu hơi nâng cao để tránh sặc nếu nôn ói.
4. Nới lỏng quần áo: Giúp bệnh nhân dễ thở hơn bằng cách nới lỏng cà vạt, khăn quàng cổ, hoặc cúc áo.

Những điều TUYỆT ĐỐI KHÔNG NÊN LÀM để tránh nguy hiểm

• KHÔNG cho bệnh nhân ăn hoặc uống bất cứ thứ gì. Họ có thể bị khó nuốt và sặc, gây nguy hiểm đến tính mạng.
• KHÔNG tự ý cho bệnh nhân dùng thuốc, kể cả aspirin hay các loại thuốc huyết áp, vì có thể làm tình trạng nặng hơn nếu là đột quỵ xuất huyết.
• KHÔNG di chuyển bệnh nhân trừ khi họ đang ở nơi nguy hiểm.
• KHÔNG áp dụng các phương pháp dân gian như cạo gió, chích máu đầu ngón tay. Những việc này không có tác dụng và chỉ làm lãng phí “thời gian vàng”.

Các phương pháp chẩn đoán và điều trị đột quỵ hiện nay

Khi bệnh nhân đột quỵ được đưa đến bệnh viện, một quy trình chẩn đoán và điều trị khẩn trương sẽ được tiến hành. Mục tiêu hàng đầu là xác định nhanh chóng loại đột quỵ (tắc mạch hay chảy máu) để áp dụng phương pháp điều trị phù hợp, nhằm tái thông dòng máu đến não hoặc kiểm soát tình trạng chảy máu, cứu sống tối đa các tế bào não đang bị đe dọa. Công nghệ y học hiện đại đã mang lại nhiều tiến bộ vượt bậc trong cả chẩn đoán và can thiệp, mở ra nhiều cơ hội phục hồi cho bệnh nhân.

Chẩn đoán đột quỵ: Từ khám lâm sàng đến kỹ thuật hình ảnh

Ngay khi tiếp nhận, các bác sĩ sẽ tiến hành khám thần kinh để đánh giá mức độ tổn thương. Tuy nhiên, để xác định chính xác nguyên nhân, các kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh là không thể thiếu.

• Chụp cắt lớp vi tính (CT scan): Đây là phương pháp nhanh nhất để phân biệt giữa đột quỵ thiếu máu cục bộ và xuất huyết não, là cơ sở để quyết định hướng điều trị ban đầu.
• Chụp cộng hưởng từ (MRI): Cung cấp hình ảnh chi tiết hơn về mô não bị tổn thương, giúp xác định vị trí và mức độ tổn thương một cách chính xác hơn.

Phương pháp điều trị: Tiêu sợi huyết, can thiệp mạch và phẫu thuật

Tùy thuộc vào loại đột quỵ, thời gian nhập viện và tình trạng bệnh nhân, các phương pháp điều trị sẽ khác nhau:

• Đối với đột quỵ thiếu máu cục bộ:
  • Thuốc tiêu sợi huyết (rTPA): Được tiêm vào tĩnh mạch để làm tan cục máu đông, hiệu quả nhất khi dùng trong vòng 4.5 giờ đầu.
  • Can thiệp lấy huyết khối bằng dụng cụ cơ học: Bác sĩ luồn một ống thông từ đùi lên não để trực tiếp kéo cục máu đông ra ngoài. Phương pháp này có thể áp dụng trong cửa sổ thời gian dài hơn.
• Đối với đột quỵ xuất huyết não: Mục tiêu là kiểm soát chảy máu và giảm áp lực lên não. Các phương pháp có thể bao gồm dùng thuốc kiểm soát huyết áp, phẫu thuật kẹp túi phình hoặc loại bỏ khối máu tụ.

Chiến lược phòng ngừa đột quỵ hiệu quả và toàn diện

Cách tốt nhất để đối phó với đột quỵ không phải là điều trị mà là phòng ngừa. Hơn 80% các ca đột quỵ có thể được ngăn chặn nếu chúng ta chủ động kiểm soát các yếu tố nguy cơ. Việc xây dựng một chiến lược phòng ngừa toàn diện, kết hợp giữa thay đổi lối sống và quản lý tốt các bệnh lý nền, là khoản đầu tư quý giá nhất cho sức khỏe não bộ và tương lai của bạn. Đừng đợi đến khi quá muộn, hãy hành động ngay từ hôm nay để bảo vệ chính mình và những người thân yêu.

Thay đổi lối sống: Dinh dưỡng, vận động và từ bỏ thói quen xấu

Những thay đổi nhỏ trong thói quen hàng ngày có thể tạo ra sự khác biệt lớn:

• Dinh dưỡng lành mạnh: Ưu tiên rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt. Hạn chế muối, đường, chất béo bão hòa và thực phẩm chế biến sẵn.
• Vận động thường xuyên: Cố gắng tập thể dục cường độ vừa phải ít nhất 150 phút mỗi tuần, ví dụ như đi bộ nhanh, đạp xe, bơi lội.
• Từ bỏ thói quen xấu: Ngừng hút thuốc lá ngay lập tức và hạn chế uống rượu bia ở mức cho phép.

Kiểm soát các bệnh nền: Tăng huyết áp, tiểu đường, mỡ máu

Việc quản lý tốt các bệnh mãn tính là nền tảng của phòng ngừa đột quỵ:

• Kiểm soát huyết áp: Thường xuyên kiểm tra huyết áp và tuân thủ nghiêm ngặt chỉ định dùng thuốc của bác sĩ nếu bạn bị tăng huyết áp.
• Quản lý đường huyết: Nếu bị tiểu đường, hãy duy trì mức đường huyết trong giới hạn an toàn thông qua chế độ ăn, tập luyện và thuốc.
• Kiểm soát mỡ máu: Thực hiện xét nghiệm mỡ máu định kỳ và điều trị nếu có chỉ định để ngăn ngừa xơ vữa động mạch.
• Khám sức khỏe định kỳ: Giúp phát hiện sớm và can thiệp kịp thời các yếu tố nguy cơ.

Phục hồi sau đột quỵ: Hành trình lấy lại cuộc sống

Sống sót sau một cơn đột quỵ chỉ là bước khởi đầu của một hành trình dài và đầy thử thách: hành trình phục hồi chức năng. Quá trình này đòi hỏi sự kiên trì, nỗ lực phi thường từ người bệnh và sự đồng hành, hỗ trợ to lớn từ gia đình và đội ngũ y tế. Mục tiêu của phục hồi chức năng không chỉ là cải thiện các khiếm khuyết về thể chất mà còn là giúp người bệnh tái hòa nhập với cuộc sống hàng ngày, tìm lại sự độc lập và niềm vui. Đây là một quá trình toàn diện, tác động đến cả thể chất, ngôn ngữ và tinh thần.

Các liệu pháp phục hồi chức năng (Vật lý, Ngôn ngữ, Hoạt động)

Một chương trình phục hồi toàn diện thường bao gồm nhiều liệu pháp khác nhau, được thiết kế riêng cho từng bệnh nhân:

• Vật lý trị liệu: Giúp bệnh nhân học lại các kỹ năng vận động như ngồi, đứng, đi lại và lấy lại sức mạnh, sự thăng bằng cho các cơ bị ảnh hưởng.
• Ngôn ngữ trị liệu: Hỗ trợ bệnh nhân cải thiện khả năng nói, hiểu, đọc, viết và cả kỹ năng nuốt an toàn.
• Hoạt động trị liệu: Tập trung vào việc giúp bệnh nhân thực hiện lại các hoạt động sinh hoạt hàng ngày như ăn uống, tắm rửa, mặc quần áo, qua đó lấy lại sự độc lập.

Tầm quan trọng của việc hỗ trợ tâm lý cho bệnh nhân và gia đình

Đối mặt với những thay đổi lớn lao sau đột quỵ, người bệnh rất dễ rơi vào trạng thái trầm cảm, lo âu và thất vọng. Sự hỗ trợ về mặt tinh thần từ gia đình, bạn bè và các chuyên gia tâm lý là vô cùng quan trọng, giúp họ có thêm động lực để kiên trì vượt qua khó khăn.

Câu chuyện phục hồi: Nguồn cảm hứng từ người thật

“Sau cơn đột quỵ, tôi không thể tự cầm nổi chiếc đũa. Nhưng nhờ sự kiên trì tập luyện mỗi ngày và sự động viên của gia đình, hôm nay tôi đã có thể tự mình nấu một bữa cơm. Hành trình còn dài, nhưng tôi biết mình sẽ không bỏ cuộc.”

– Chia sẻ từ một bệnh nhân đang phục hồi

Câu hỏi thường gặp về bệnh đột quỵ

Đột quỵ có di truyền không?

Đột quỵ không phải là bệnh di truyền trực tiếp, nhưng nếu gia đình có tiền sử người thân bị đột quỵ, bạn có thể có nguy cơ cao hơn. Điều này là do các yếu tố nguy cơ có tính di truyền như tăng huyết áp, bệnh tim, tiểu đường. Vì vậy, việc tầm soát và phòng ngừa càng trở nên quan trọng hơn.

Đột quỵ có thể xảy ra ở người trẻ không?

Có. Mặc dù phổ biến hơn ở người lớn tuổi, đột quỵ đang có xu hướng trẻ hóa. Nguyên nhân ở người trẻ thường liên quan đến các yếu tố lối sống không lành mạnh (hút thuốc, béo phì, lạm dụng chất kích thích) hoặc các bệnh lý tim mạch bẩm sinh, rối loạn đông máu ít gặp.

Cơn thiếu máu não thoáng qua (TIA) là gì?

Cơn thiếu máu não thoáng qua (TIA – Transient Ischemic Attack) còn được gọi là “đột quỵ nhẹ” hay “cơn đột quỵ cảnh báo”. Các triệu chứng của TIA giống hệt đột quỵ nhưng chỉ kéo dài vài phút rồi tự hết do cục máu đông tự tan. Tuyệt đối không được chủ quan vì TIA là dấu hiệu cảnh báo nguy cơ rất cao bạn sẽ bị một cơn đột quỵ thực sự trong tương lai gần.

Làm sao để phân biệt đột quỵ với các bệnh khác có triệu chứng tương tự?

Các triệu chứng của đột quỵ (đặc biệt là sự xuất hiện đột ngột) khá đặc trưng. Tuy nhiên, một số tình trạng khác như hạ đường huyết, co giật, u não, hoặc đau nửa đầu Migraine cũng có thể gây ra các triệu chứng thần kinh tương tự. Vì vậy, điều quan trọng nhất là không tự chẩn đoán. Khi có bất kỳ dấu hiệu nào của quy tắc F.A.S.T, hãy coi đó là đột quỵ và gọi cấp cứu ngay lập tức để được các chuyên gia y tế chẩn đoán và xử trí chính xác.

Tóm lại, đột quỵ là một thách thức y tế nghiêm trọng, nhưng không phải là một bản án. Bằng cách trang bị kiến thức để nhận biết dấu hiệu, hành động khẩn cấp và chính xác, đồng thời chủ động thực hiện các chiến lược phòng ngừa trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta có thể giảm thiểu đáng kể gánh nặng của căn bệnh này. Hãy nhớ rằng, sức khỏe não bộ nằm trong tay bạn, và mỗi hành động nhỏ hôm nay đều góp phần xây dựng một tương lai khỏe mạnh hơn.